WIRTUALNY
DZIENNIK BADAŃ
NOWE MONASTERZYSKO
- Projekt 2014-2015
GRUDZIĄDZ
Projekt 2020
ZAGRAJ W EXCAVATE!
Wciel się w archeologa prowadzącego badania
w Nowym Monasterzysku!
Szukaj reliktów przeszłości i zaplanuj wykopaliska tak, by odkryć jak najwięcej w 14 dni.
HISTORIA MIEJSCA
Nowe Monasterzysko (gm. Młynary, woj. warmińsko-mazurskie) zostało założone 8 listopada 1320 roku przez zakon krzyżacki z polecenia Hermanna von Oppen, komtura elbląskiego. Źródła wzmiankują, że w roku 1589 funkcjonował w tym miejscu folwark oraz dwór, których właścicielem był Joachim von Belau (Belaw). Do niego należały ziemie Nowego Monasterzyska oraz pobliskiej wsi Sokolnik. Joachim von Belau był również fundatorem kościoła ewangelickiego, który został założony ok. 1599 r. w miejscu, na którym dzisiaj znajduje się cmentarz. Prawdopodobnie został pochowany w krypcie kościelnej i to właśnie jego kamień nagrobny znajduje się do dzisiaj na cmentarzu.
Na kamieniu widnieje data śmierci 1623, herb rodowy oraz psalm 73 z Księgi Psalmów, wers 25-26 („Kogo prócz Ciebie mam w niebie? Gdy jestem z Tobą, nie cieszy mnie ziemia. Niszczeje moje ciało i serce, Bóg jest opoką mego serca i mym udziałem na wieki”).
W tej samej krypcie, która znajdowała się prawdopodobnie w podziemiach kościoła, pochowany został Fryderyk August von Belau (zmarł 1 lipca 1725, został pochowany 12 lipca 1725) oraz Maria-Luiza von Belau z domu von Glockmann (zmarła 30 kwietnia 1724, została pochowana 7 maja 1725), którzy byli ostatnimi z tego rodu dziedzicami Kwietnika, Podgórza i Nowego Monasterzyska.
Prawdopodobnie w bezpośrednim sąsiedztwie krypty rodu von Belau wybudowano drugą kryptę, należącą do rodziny Ohlrich. W tym czasie wokół kościoła rozrósł się cmentarz przykościelny.
Po wygaśnięciu rodu von Belau kościół zaczął popadać w ruinę. W 1771 roku została przeprowadzona wizytacja w Nowym Monasterzysku i w ten sposób opisano stan kościoła:
Ta kościelna budowla, gdzie nie było wieży dzwonniczej i tylko jeden mały dzwon na szczycie jest wykonana z muru pruskiego, z cegły murowany, cała budowla się zawala, cała drewniana konstrukcja zgniła, cegły uszkodzone, dachówki esówki potłuczone i brakuje ich w wielu miejscach. Wewnątrz kościoła podłoga przegnita z wilgoci, ławy i drzwi tak samo bardzo uszkodzone, okna potłuczone, a więc cały budynek nie nadaje się do naprawy tylko musi być od nowa zbudowany.
Ostatecznie 2 stycznia 1780 r. mieszkańcy wsi zaczynają podlegać pod kościół w Zastawnie, a kościół w Nowym Monasterzysku zostaje rozebrany.
W miejscu kościoła dalej funkcjonował cmentarz. Do dzisiaj widoczne są kamienne nagrobki pochodzące z drugiej połowy XIX w. W latach 20-tych w zachodniej części cmentarza zostaje wmurowany pomnik upamiętniający poległych w I wojnie światowej mieszkańców wsi. Po II wojnie światowej cmentarz przestaje być użytkowany i staje się obiektem grabieży oraz dewastacji.
DOTYCHCZASOWE BADANIA
We wrześniu 2014 r. ekspedycja Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego prowadziła badania archeologiczne na terenie historycznego cmentarza ewangelickiego w Nowym Monasterzysku. Prace były prowadzone z inicjatywy Stowarzyszenia Mieszkańców i Przyjaciół Wsi Nowe Monasterzysko na podstawie porozumienia między Uniwersytetem Gdańskim a Urzędem Miasta i Gminy Młynary.
Celem naszych badań było zarówno naukowe rozpoznanie, jak i uporządkowanie terenu cmentarza. W trakcie wykopalisk prowadziliśmy również prace, których zadaniem było zabezpieczenie stanowiska przed jego dalszą degradacją. Szczególnej uwagi wymagała XVII-wieczna krypta rodu von Belau (Belaw), która znajduje się we wschodniej części cmentarza. W wyniku działalności człowieka oraz roślinności jej stan wymagał natychmiastowej interwencji. W trakcie prac odsłoniliśmy całą kryptę, zabezpieczyliśmy jej konstrukcję, znalezione zabytki skatalogowaliśmy, a kości ludzkie zostały zbadane przez antropologa. Po zakończeniu badań kości umieściliśmy w specjalnie przygotowanej skrzyni i zostały one pochowane w trakcie ceremonii pogrzebowej. Ceremonia miała charakter ekumeniczny i uczestniczyło w nich dwóch księży – ks. Marcin Pilch, proboszcz parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Elblągu oraz ks. Hubert Chodyna, proboszcz parafii rzymskokatolickiej w Błudowie, a także mieszkańcy gminy oraz mniejszość niemiecka z Elbląga.
W otoczeniu krypty oraz w jej wnętrzu odnaleźliśmy liczne zabytki związane z historią cmentarza. Wśród nich były fragmenty kamiennych płyt nagrobnych oraz krzyży, ceramiczne epitafia, a także ozdobne, żeliwne elementy ogrodzenia krypt, grobów i terenu cmentarza. Natrafiliśmy również na przedmioty, które prawdopodobnie należały do XIX-wiecznych mieszkańców wsi: cybuch fajki nowożytnej oraz monetę.
W 2015 r. kontynuowaliśmy rozpoczęte rok wcześniej badania. Przeprowadzona kwerenda historyczna wykazała, że obok krypty rodu von Belau (Belaw), która była obiektem badań w 2014 r., znajdowała się druga krypta rodu Ohlrich. W efekcie odsłoniliśmy całą jej konstrukcję, oczyszczając ze śmieci, przeprowadziliśmy niezbędne działania konserwatorskie, które powinny ochronić obiekt przed dalszą degradacją, a również wykonaliśmy niezbędną dokumentację archeologiczną. Przemieszane ze śmieciami kości zostały oczyszczone, posegregowane, a następnie powtórnie złożone w krypcie przy zachowaniu najwyższych standardów etycznych.
Kolejnym zadaniem było ustalenie lokalizacji dawnego kościoła ewangelickiego, który stał w tym miejscu do końca XVIII wieku i odsłonięcie jego fundamentów.
W uzupełnieniu prac wykopaliskowych staramy się współpracować z naukowcami różnych dyscyplin naukowych: historykami, historykami sztuki, antropologami oraz etnologami.
W ramach naszych badań wykonujemy kwerendę historyczną, której celem jest poznanie historii wsi, kościoła oraz cmentarza na podstawie dostępnych w archiwach dokumentów. Równocześnie opracowujemy koncepcję inwentaryzacji, konserwacji i ekspozycji pozostałych nagrobków w obrębie cmentarza.
Ze względu na charakter badanego przez nas stanowiska (zdewastowany cmentarz) do naszych wciąż aktualnych zadań należy wyjaśnienie potrzeby podtrzymywania pamięci dziedzictwa historycznego bez wartościowania jego pochodzenia etnicznego, tworząc więź między przeszłością a teraźniejszością.
PODSUMOWANIE DZIAŁAŃ
W ramach projektu:
- zorganizowaliśmy i przeprowadziliśmy zajęcia dla dzieci i młodzieży z 10 szkolnych grup zorganizowanych liczących łącznie ponad 350 osób;
- oprowadzaliśmy po stanowisku licznych indywidualnych zwiedzających, którzy wpisywali się do naszej wykopaliskowej księgi gości;
- zainstalowaliśmy na stanowisku kamery IP, które nadawały „na żywo” do internetu obraz w trakcie prowadzonych przez nas prac. Obraz można było obserwować na naszej stronie internetowej, a także przy wykorzystaniu specjalnie wykonanej aplikacji na urządzenia mobilne;
- prowadziliśmy Wirtualny Dziennik Badań na Facebooku i Twitterze, na którym umieszczaliśmy treści, filmy oraz zdjęcia ze stanowiska;
- utrzymywaliśmy stały kontakt z mediami (prasa, radio, telewizja). Do tej pory mówiły o nas m.in. TVN24, TVP Olsztyn, Radio Olsztyn, Radio Eska, Studio Elbląg, Gazeta Wyborcza, Dziennik Elbląski, portEl.pl, Trójmiasto.pl, PAP Nauka w Polsce, Strefa Historii;
- stworzyliśmy darmową, internetową grę komputerową Excavate!, w którą do tej pory zagrano łącznie 897.213 razy (blisko MILION!) – dane z serwisów: Armor Games, Kongregate oraz Newgrounds;
- zaprojektowaliśmy i wykonaliśmy dwie tablice informacyjne o historii Nowego Monasterzyska, cmentarza oraz prowadzonych w jego miejscu badaniach archeologicznych. Tekst na tablicach jest dwujęzyczny – polski i niemiecki. Tablice zostały postawione na terenie cmentarza;
- napisaliśmy i opublikowaliśmy dwa artykuły naukowe o cmentarzu w Nowym Monasterzysku, w których zaprezentowaliśmy wyniki naszych badań oraz działań popularyzacyjnych z lat 2014-2015:
- L. Czerniak, W. Kulczykowski, Archeolodzy między przeszłością a przyszłością. Prace konserwatorskie i edukacyjne na ewangelickim cmentarzu w Nowym Monasterzysku, gm. Młynary, pow. Elbląg, „Gdańskie Studia Archeologiczne”, nr 4, 2014, s. 181-205.- W. Kulczykowski, Archeolog w służbie zniszczonych cmentarzy. Drugi sezon prac konserwatorskich i edukacyjnych prowadzonych w 2015 roku na ewangelickim cmentarzu w Nowym Monasterzysku, gm. Młynary, pow. Elbląg, „Gdańskie Studia Archeologiczne”, nr 6, 2016, s. 219-241.
Prace, które wykonywaliśmy w obecności mieszkańców wsi, władz gminnych, a zwłaszcza uczniów z okolicznych szkół, a także wszystkich tych, którzy śledzili nas wirtualnie pomagały nam unaocznić, że dziedzictwem jest wszystko, co zastaliśmy w miejscu zamieszkania i naszym zadaniem jest je poznawać oraz zachowywać dla następnych pokoleń.
KONTAKT
ZREALIZOWANE DZIĘKI
Projekt „Stanowisko archeologiczne live & online” jest współfinansowany ze środków przyznanych przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej na podstawie Umowy nr 96/UD/SKILLS/2015 o wykorzystanie Nagrody przyznanej w konkursie eNgage w ramach projektu SKILLS współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego.
Badania archeologiczne od 2014 roku prowadzi Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego przy wsparciu Stowarzyszenia Mieszkańców i Przyjaciół Wsi Nowe Monasterzysko. Badania są finansowane ze środków Urzędu Miasta i Gminy Młynary.